დედამიწის ხმელეთის ბიომები

საქართველოს ბიომები

    ძირითადი ეკოსისტემები და ბიომები არსებითად განსხვავებული კლიმატის გამო, მეტად განსხავავებულია აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს ეკოსისტემები და ვერტიკალური სარტყლურობის სტრუქტურა. მაგალითად, დასავლეთ საქართველოში არ არის სემიარიდული და არიდული მცენარეულობის უტყეო სარტყელი,        ტყეებით დაფარულია ვაკეები და მთისწინა ფერდობები ზღვის ნაპირიდანვე. აქ 5 ძირითადი სარტყელია: ტყის (ზღ. დ.-დან 1900 მ-მდე), სუბალპური (1900-2500 მ), ალპური (2500-3000 მ), სუბნივალური (3000-3600 მ) და ნივალური (>3600 მ). აღმოსავლეთ საქართველოში ვერტიკალური სარტყლურობა უფრო რთულია. გამოიყოფა 6 ძირითადი სარტყელი: ნახევრადუდაბნოების, სტეპებისა და არიდული ნათელი ტყეების (150-600 მ), ტყის (600-1900 მ), სუბალპური (1900-2500 მ), ალპური (2500-3000 მ), სუბნივალური (3000-3700 მ) და ნივალური (>3700 მ). ქვემოთ მოცემულია საქართველოში არსებული ძირითადი ბიომების მოკლე აღწერა. 

ჭალის ტყის ბიომი

აღმოსავლეთ საქართველოს დაბლობებსა და მთისწინეთში ჭალის ტყეების ბიომები განვითარებულია მდინარეების - მტკვრის, ივრის, ალაზნის და ქციის ქვემო წელის გასწვრივ. მათში ჭარბობს მუხა Quercus
pedunculiflora, აგრეთვე ვერხვი Populus
 canescens,
 Populus
 hybrida, ქაცვი HHyppophae
 rhamnoides და სხვ. ეს ტყეები მდიდარია ლიანებით. დასავლეთ საქართველოს ჭალის ტყეებში წამყვანი პოზიცია უჭირავს მურყნარებს. ამ ტყეებისთვის დამახასიათებელია გვიმრა (Mateucia
 struthiopteris)
 და ლიანები (Hedera
 colchica,
 Smilax
 exscelsa,
 Vitis
 sylvestris).
 თითქმის გაუვალ რაყებს ჰქმნის მაყვალი (Rubus
anatolicus).
 

ნახევრადუდაბნოს ბიომი

ნახევრადუდაბნოს ბიომები გვხვდება აღმოსავლეთ საქართველოს დაბლობებში. ამ ბიომის ერთ-ერთი მთავარი დომინანტია ავშანი (Artemisia
 fragrans). შიდა ქართლში გავრცელებული ავშნიანები მდიდარია ეფემერებით. ნახევრადუდანოს ბიომებში ზოგ ადგილას ჩართულია დამლაშებული (ბიცობი) უდაბნოს ფრაგმენტები დამახასიათებელი სახეობრივი შემადგენლობით.

სტეპის ბიომი

ნამდვილი სტეპის ეკოსისტემები საქართველოში მხოლოდ ფრაგმენტების სახით არის წარმოდგენილი და არაიშვიათად განვითარებულია ნატყევარი და ბუჩქნარი მცენარეულობის ადგილებზე. აღმოსავლეთ საქართველოში სტეპის ბიომები განვითარებულია 300-700 მეტრზე ზღვის .დონიდან. ანთროპოგენული ზემოქმედების შედეგად სტეპის ბიომში შესულია ტყის და ბუჩქნარი მცენარეულობის ეკოსისტემები. სტეპის ბიომის ფარგლებში კლიმატი მშრალი სუბტროპიკულია, კონტინენტურობის ნიშნებით, შედარებით მშრალი ზამთრითა და ცხელი ზაფხულით. თოვლის საფარი მცირეა და არამყარი. სტეპის ბიომის ერთ-ერთ ყველაზე დამახასიათებელ ეკოსისტემას წარმოადგენს უროიანი (Botriochloa
 ischaemum) ველი (ანუ სტეპი). ტიპიური სტეპის მცენარეულობის კომპონენტებია: Stipa
tirsa,
St.
lessingiana,
St.pulcherrima,
St.capillata. ნაირბალახოვანი სტეპები მხოლოდ გარეჯისათვის არის დამახასიათებელი და საკმაოდ მდიდარი სახეობრივი მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. მთის სტეპები მხოლოდ სამხრეთ საქართველოშია გავრცელებული 1800-2500 მეტრზე ზღვის დონიდან. 

არიდული მეჩხერი (ნათელი) ტყისა და ჰემიქსეროფილური ბუჩქნარის ბიომი 

აღმოსავლეთ საქართველოს ნახევრადუდაბნოებისა და სტეპების სარტყელში გავრცელებულია აგრეთვე ნათელი ტყის მცენარეულობა. ეს ბიომი შედგება ტყის ქსეროფილური მცენარეებისაგან და საკმაოდ გვალვაგამძლე ბალახოვანი საფარისაგან. იგი ყველაზე კარგად არის გამოხატული ვაშლოვანის ნაკრძალში და უკავია 5000 ჰა ფართობი. საკმლის ხის (Pistacia
mutica)
ნათელი ტყე მიეკუთვნება დასავლეთ-ირანულ ტიპს, რომელშიც მონაწილეობენ სხვადასხვა ბუჩქები (Paliurus
 spina‐christi,
 Rhamnus
 pallasii,
 Cotinus
 coggygria
და სხვ.). გვხვდება აგრეთვე საკმლის ხის სუფთა რაყები, რომელსაც ცალკეული ხე ან ბუჩქები თუ შეერევა ხოლმე. ღვიიან ნათელ ტყეებს უკავიათ მცხეთისა და ვაშლოვანის მთისწინების ჩრდილო ფერდობები. ამ ტყეების დომინანტებია Juniperus
 foetidissima
 (აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვეთის სახეობა) და J.
polycarpus (წინა აზიური სახეობა). ვაშლოვანში ეს სახეობები საკმლის ხის ტყის კომპონენტებია. გარდა ამ სახეობებისა, ამ ეკოსისტემაში გავრცელებულია კავკასიური Juniperus
 oblonga და აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვური J.
 rufescens. ხშირად ღვიიან ნათელ ტყეებს უკავიათ ტყის შემდეგ განვითარებული მცენარეულობის ადგილი. 

ჰემიქსეროფილური ბუჩქნარები

განვითარებულია უმთავრესად აღმოსავლეთ საქართველოს მთისწინების სამხრეთ ფერდობებზე, ძირითადად ქართული მუხის ტყის დეგრადაციის შედეგად (600-800 მ.) განთავისუფლებულ ადგილებში. 

ტყის ბიომი

 საქართველოში ტყეს სხვა მცენარეულ ტიპებთან შედარებით ყველაზე დიდი ფართობი უკავია (ქვეყნის საერთო ტერიტორიის 36,7%). ტყის ეკოსისტემები დამახასიათებელია ქვეყნის თითქმის ყველა რეგიონისთვის, გამონაკლისს წარმოადგენს მხოლოდ ჯავახეთის პლატო, ხოლო ხევისა და მთიანი თუშეთის რეგიონებში ტყეს ძალიან მცირე ფართობი უკავია. სხვადასხვა ტიპის ტყეების წილი ქვეყნის ტყეების საერთო ფართობში შემდეგნაირია: 

•  წიფლნარები - 51%, 
•  სოჭის ტყეები - 10%,
•  მუხნარები - 3,3%
•  ნაძვნარები - 6,3%, 
•  ფიჭვნარები - 3,6%, 
•  მურყნარები - 3%,
•  წაბლის ტყეები - 2,1%, 
•  არყნარები - 2%.

 საქართველოს ტყეების დანარჩენ ფართობს ხემცენარეთა სხვადასხვა სახეობები ქმნის (Carpinus
 caucasica,
 Tilia
 caucasica,
 Acer
 platanoides,
 A.
 trantvetteri,
 Fraxinus
 exscelsior და სხვ.). დასავლეთ საქართველოში ტყე უკვე ზღვისპირიდანაა გავრცელებული, ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოში ტყის სარტყელი 600-700 მეტრიდან იწყება. მუხნარები (Quercus
iberica): გვხვდება აღმოსავლეთ საქართველოს ტყის სარტყლის ქვედა ნაწილში (600-700 მეტრიდან). სახეობრივი შემადგენლობის მიხედვით სხვადასხვა ვარიანტები გამოიყოფა. წიფლნარები (Fagus
 orientalis): გავრცელებულია ტყის სარტყლის შუა და ზედა ნაწილში. ერთ-ერთ ყველაზე დამახასიათებელ სახეობას წარმოადგენს კავკასიური რცხილა (Carpinus
caucasica). ფიჭვნარები (Pinus
 spp.)
გვხვდება ზღვის დონიდან 1700-2400 მეტრის ფარგლებში. ეს ეკოსისტემები მდიდარი ფლორისტული შემადგენლობით გამოირჩევიან. დამახასიათებელი სახეობებია: არყი, წიფელი, სოჭი და სხვ. მუხნარ-ფიჭვნარი: ფიჭვთან ერთად ამ ეკოსისტემას ქმნის მაღალი მთის მუხა. ამ ტყეებს ვხვდებით აღმოსავლეთ საქართველოში 800-1100 მ. სიმაღლის ფარგლებში, ხოლო აჭარაში მისი გავრცელების ზონა გაცილებით დაბალი სიმაღლეებიდან იწყება (300 მ-დან 1100-1200 მ-მდე).   უთხოვრის (Taxus
baccata)
ტყეები: შემონახულია რელიქტური ტყის სახით ბაწარას ხეობაში, ალაზნის ზემო დინებაში. ძელქვიანები (Zelkova
 carpinifolia): ბაბანეურის ძელქვიანები თავისი რელიქტური ბუნებით და იშვიათი გავრცელებით დიდ ყურადღებას იქცევს. ის ძირითადად გვხვდება ჩრდილოეთ ექსპოზიციის ფერდობებზე, როგორც თხელ, ისე კარგად განვითარებულ ნიადაგებზე (დასავლეთ საქართველოში ძელქვიანები განვითარებულია ალუვიალურ-ჩონჩხიან ქვიშნარ ნიადაგებზე). ნეკერჩხლიანები (Acer
 velutinum): ეს ტყეები მხოლოდ ალაზნის ველზეა გავრცელებული. მისი ზედა ზღვარი 1000 მ-ს არ აღემატება. კოლხური ტყეები: დასავლეთ საქართველოში, კოლხეთის დაჭაობებულ დაბლობზე, ზღვის დონიდანვე იწყება მურყნარები (Alnus
 barbata),
 ლაფნარები (Petocarya
 pterocarpa), ნაკლებ ტენიან ადგილებში გავრცელებულია მუხნარები (Quercus
 iberica,
 Q.hartwissiana), რცხილნარები (Carpinus
 caucasica), წაბლნარები (Castanea
sativa). ეს ტყეები მდიდარია ლიანებით (Hedera
colchica,
Smilax
excelsa,
Vitis
 sylvestris). ბიჭვინთის ფიჭვის (Pinus
pithyusa)
ტყე: ბიჭვინთის ფიჭვი რელიქტური სახეობაა. ამ ტყისთვის დამახასითებელია ხმელთაშუაზღვისპირეთის ფლორის წარმომადგენლები. დასავლეთ საქართველოს ტყეებისთვის დამახასიათებელია რელიქტური გართხმული ბუჩქების, მათ შორის, მარადმწვანეების ქვეტყე. ზოგიერთ რაიონში (აფხაზეთსა და სამეგრელოს კირქვიან მთებში) გვხვდება ბზა (Buxus
 colchica). დასავლეთ საქართველოს აღმოსავლეთ ნაწილში (იმერეთში) ტყის ქვედა და შუა სარტყელში გაბატონებულია იმერეთის მუხა (Quercus
 imeretina),
 რომელიც ძელქვასთან (Zelcova
 carpinifolia) ერთად ქმნის აჯამეთის ნაკრძალის ძელქვნარ- მუხნარ ტყეებს. სუბალპური ბიომი მაღალმთის მცენარეულობა მეტად მრავალფეროვანია, რაც განპირობებულია, პირველ რიგში, კავკასიის მთების ევროპისა და აზიის შესაყარზე მდებარეობით, კლიმატის კონტრასტულობით, რელიეფის ძლიერი დანაწევრებით და სხვ. კავკასიის მთებში განსაკუთრებით უნდა გამოიყოს სუბალპური სარტყლის (2400- 2750 მეტრი ზღვის დონიდან) ტყის ზედა საზღვრის მცენარეულობა, რომელიც გამოირჩევა როგორც დიდი მრავალფეროვნებით, ისე იშვიათი ენდემური და რელიქტური სახეობების სიუხვით. სუბალპური სარტყლის მცენარეულობისათვის დამახასიათებელია შემდეგი ფორმაციები: მეჩხერი ტყეები ტანბრეცილი ტყეები გართხმული ბუჩქნარები მაღალბალახეულობა .

მეჩხერი ტყეები: 

მეჩხერი, ანუ “პარკისებური ტყეები” გვხვდება 1800-1900 მ-ის ზემოთ. მეჩხერ ტყეს წარმოქმნიან ძირითადად მაღალმთის ბოკვი და მაღალმთის მუხა. გარდა ამისა, “პარკისებურ ტყეს” ქმნიან (უფრო ხშირად ანთროპოგენური ზემოქმედების შედეგად) წიფელი, ნაძვი, ფიჭვი და სხვ. ტანბრეცილი ტყეები: კავკასიის სუბალპურ ტანბრეცილ ტყეებს ქმნიან წიფელი, არყის სხვადასხვა სახეობები, მაღალმთის ბოკვი, კოლხური თხილი, იმერული ხეჭრელი და სხვები. განსაკუთრებით საყურადღებოა კოლხეთის ტანბრეცილი ტყეები, სადაც კლიმატი არა მარტო ძალიან ტენიანი, შედარებით რბილიცაა. ეს ტყეები მდიდარია ენდემური და რელიქტური სახეობებით (მაგ. პონტოური მუხა, მეგრული არყი, მედვედევის არყი და სხვ.) გართხმულ ბუჩქნარები: ეს ფორმაციების ძირითადი კომპონენტებია დეკა,
 უნგერნის შქერი, გართხმული ღვია, კავრა, მელიქაური და სხვ. სუბალპური ზონის ბალახოვანი ფლორა გამოირჩევა სახეობრივი მრავალფეროვნებითა და კავკასიის ენდემების სიმდიდრით. აღსანიშნავია მაგალითად, მონოტიპური გვარი Gadellia, ასევე Grosshemia,
Dolychorrisa და სხვ. ალპური სარტყლის ბიომი ალპური სარტყელი საქართველოში მდებარეობს 2400-2500 მ-დან - 2900-3000 მ- მდე ზღვის დონიდან. აქ გავრცელებულია შემდეგი ძირითადი ეკოსისტემები: ალპური მდელოები (მკვრივკორდიანი, მეჩხერკორდიანი, მარცვლოვანი და ნაირბალახოვანი), ალპური ხალები, ბუჩქნარი და კლდისა და ნაშლების მიკროეკოსისტემები. ალპური მდელოები: ძიგვიანი (Nardus
 glabriculmis) ეკოსისტემები ძირითადად გავრცელებულია ცივი და ტენიანი (ხშირად ძლიერ ტენიანი) ნიადაგის გარემოში მცირედ დაქანებულ ფერდობებზე ან გავაკებულ რელიეფზე. ამ ეკოსისტემების ფლორისტული შემადგენლობა არ არის მრავალფეროვანი (25-30 სახეობა თითოეულ ცენოზში). ჭრელი წივანას მდელოები ალპურ სარტყელში ძირითადად სამხრეთ ექსპოზიციის ძლიერ დაქანებულ ფერდობებზეა წარმოდგენილი და 3000 მ-მდე აღწევს. ამ ეკოსისტემის ფლორისტული შემადგენლობა საკმაოდ მრავალფეროვანია. თოვლით ხანგრძლივად დაფარულ ჩრდილოეთ ფერდობებზე, უმთავრესად დასავლეთ კავკასიონზე, ფართოდაა გავრცელებული Geranium
 gymnocaulon-ის მდელოები. მისი ფლორისტული შემადგენლობა შედარებით ღარიბია. ალპური ხალები: ეს ეკოსისტემები განვითარებულია ე.წ. “ცირკების” ფორმის რელიეფის პირობებში, სადაც თოვლის საფარი ხანგრძლივი დროის მანძილზეა შენარჩუნებული. ამ ეკოსისტემის სახეობრივი შემადგენლობა არ არის მრავალფეროვანი და მოიცავს 20-25 სახეობას. 

ალპური ბუჩქნარები: 

დეკიანები გვხვდება ალპური სარტყლის ჩრდილოეთი და აღმოსავლეთი ფერდობებზე. დეკიანი სახეობრივი შემადგენლობის თვალსაზრისით არ არის მდიდარი (10-15 სახეობა ცალკეულ ცენოზში). ქონდარა ბუჩქის Drias
caucasica-ს ფორმაციები კი ფლორისტული შემადგენლობით საკმაოდ მდიდარია. აღსანიშნავია, რომ კავკასიონის ალპურ სარტყელს აღწევს ღვიას ორი სახეობა: Juniperus
hemispaerica
(=J.
depressa) და J.
sabina. სუბნივალური და ნივალური ბიომი სუბნივალური სარტყელი საქართველოში მდებარეობს 3000 დან 3600 მ.-დე ზღვის დონიდან. ეს სარტყელი ყველაზე კარგად არის გამოხატული ცენტრალურ და აღმოსავლეთ კავკასიონზე. ამ ზონისთვის დამახასითებელ ექსტრემალურ გარემოსთან შეგუებულია მცენარეთა მხოლოდ გარკვეული ჯგუფი (კავკასიის სუბნივალურ სარტყელში სულ დაახლოებით 250 სახეობაა გავრცელებული). აღსანიშნავია სუბნივალური სარტყლის ფლორაში ენდემურ სახეობათა მაღალი წილი - 60-70%. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ისეთი ენდემური გვარები, როგორიცაა: Pseudovesicaria,
 Gymphyloma,
 Pseudobetckea,
 Coluteocarpus,
 Didimophysa, Eunomia,
Vavilovia. 

 ჭაობისა და წყლის ბიომები

ჭაობები საქართველოს ლანდშაფტების ტიპიური კომპონენტია. ის განსაკუთრებით კარგადაა გამოხატული კოლხეთის დაბლობსა და სამხრეთ საქართველოს ვულკანურ პლატოზე. ჭაობები გავრცელებულია, როგორც დაბლობ ზონაში, ისე სუბალპურ და ალპურ სარტყელში. საქართველოში განსაკუთრებით ფართოდ არის წარმოდგენილი ეუტროფული ჭაობები, ხოლო მეზოტროფულს და ოლიგოტროფულს შედარებით შეზღუდული არეალი უკავია. სფაგნუმიანი ჭაობები: დასავლეთ საქართველოში სფაგნუმიანი ჭაობები ზღვის დონიდან სუბალპურ სარტყელამდეა გავრცელებული, აღმოსავლეთ საქართველოში კი მშრალი კლიმატის გამო 2000 მ-ზე უფრო მაღლა აღარ გვხვდება. აღსანიშნავია, რომ კოლხეთის სფაგნუმიანი ჭაობებისათვის დამახასიათებელია ბორეალური (სფაგნუმის ხავსები, დროზერა (Drosera
 rotundifolia), რინხოსპორა (Rhinhospora
 alba)) და მაღალი მთის (იელი Rhododendron
 luteum, შქერი Rhododendron
 ponticum) სახეობების თანაარსებობა. აგრეთვე, რელიქტური სახეობები:
Osmunda
regalis,
Soligado
turfosa,
Drosera
rotundifolia,
Trapa
colchica. 

ჰიდროფილური მაღალბალახეულობის მცენარეულობა:

ეს ეკოსისტემა ძირითადად სამხრეთ საქართველოს დაბლობსა და ვულკანურ პლატოზე გვხვდება. მისი გავრცელების ზედა საზღვარია 2 000 მ. ზღ. დ. ამ ეკოსისტემის დომინანტი სახეობებია: Phragmites
australis,
Typha
latifolia,
T.
angustifolia
და სხვ.
 ჰიდროფილური დაბალბალახოვანი მცენარეულობა: ეს ეკოსისტემა გავრცელებულია 2300 მ-ზე ზღ. დ. და უფრო მაღლა, მაგრამ მას უმნიშვნელო ფართობები უკავია.

წყარო

საქართველოს ცხოველთა სამყარო

უხერხემლოები

საქართველოს მრავალფეროვანი ბუნებრივი პირობები განაპირობებენ უხერხემლოთა ფაუნის სახეობრივ მრავალფეროვნებას. მათ შორის მრავალი ენდემია. უხერხემლოთა სხვადასხვა ჯგუფები განსხვავდებიან შესწავლის სისრულის მიხედვით, თუმცა შეიძლება ითქვას, რომ ცალკეული ტაქსონი საკმაოდ კარგადაა გამოკვლეული. ეს პირველ რიგში ითქმის პეპლებზე (Lepidoptera: Geometridae), ხოჭოებზე (Coleoptera: Curculionidae, Carabidae), ბრტყელ ჭიებზე (Nemathelmintes); სიფრიფანაფრთიანებზე (Hymenoptera), თანაბარფრთიანებზე (Hemiptera Psylloidea). ენდემური და საფრთხეში მყოფი უხერხემლოთა სახეობების სიმრავლით გამოირჩევა საქართველოს შემდეგი რაიონები: დიდი კავკასიონის მაღალმთიანეთი, კოლხეთი, ბორჯომის ხეობა, ივრის ზეგანი, მესხეთის ქედის სამხრეთ მთისწინები. 

1 დამატებითი დეტალური ინფორმაცია უხერხემლოთა შესახებ შეგიძლიათ იხილოთ: საქართველოს ბიომრავალფეროვნების დაცვის სტრატეგია და მოქმედებათა გეგმა, თბილისი 2005; დოკუმენტის ჩამოტვირთვა შესაძლებელია საიტიდან www.nacres.org 2 დამატებითი დეტალური ინფორმაცია ხერხემლიანთა ჯგუფების შესახებ შეგიძლიათ იხილოთ: საქართველოს ბიომრავალფეროვნების დაცვის სტრატეგია და მოქმედებათა გეგმა, თბილისი 2005;; დოკუმენტის ჩამოტვირთვა შესაძლებელია საიტიდან www.nacres.org
საქართველოს ბიომრავალფეროვნების დაცვის სტრატეგია დ ა მოქმედებათა გეგმა
ხერხემლიანები

თევზები

საქართველოს მტკნარ წყლებში გავრცელებულია თევზების 80-ზე მეტი სახეობა, რომელთა შორის ბევრი ენდემურია. მაგალითად, მტკვრის აუზში გავრცელებული 12 სახეობის თევზიდან, 9 მტკვრისა და მისი შენაკადების ენდემს წარმოადგენს. მათ შორის აღსანიშნავია მტკვრის წვერა (Barbus lacerta), მურწა (Barbus mursa), ჭანარი (Barbus capito) და სხვ. შავი ზღვის აუზის თევზებიდან 6 სახეობა ენდემს წარმოადგენს; გარდა ამისა, აქ გავრცელებულია ზუთხისებრთა ოჯახის 5 სახეობა, რომელთა შორისაა გაქრობის პირას მყოფი ატლანტური ზუთხი (Acipenser sturio). გარდა ადგილობრივი სახეობებისა, საქართველოში გვხვდება 9 ინტროდუცირებული სახეობა, მათ შორის ყველაზე ფართოდ გავრცელებულია კარჩხანა (Carasius carasius).

ამფიბიები

საქართველოში გავრცელებულია ამფიბიების 12 სახეობა. მათგან აღსანიშნავია კავკასიური სალამანდრა (Mertensialla caucasica), სირიული მყვარი (Pelobates syriacus), კავკასიური ჯვრიანა (Pelodytes caucasicus) და სხვ. ამფიბიათა სახეობრივი მრავალფეროვნების თვალსაზრისით, მნიშვნელოვან ჰაბიტატს წარმოადგენს მთიანი კოლხეთის ტყეები. როგორც სირიული მყვარის არეალი, მნიშვნელოვანია გარდაბნის ველი.

ქვეწარმავლები

საქართველოში გავრცელებულია ქვეწარმავლების 50-ზე მეტი სახეობა. მათ შორისაა: 3 სახეობის კუ; 27 სახეობის ხვლიკი და 23 სახეობის გველი. ამათგან Pelias-ს გვარის წარმომადგენელი სამი სახეობის გველი და Archaeolacerta-ს წარმომადგენელი 12 სახეობის ხვლიკი კავკასიის ენდემია. კავკასიის ენდემებს წარმოადგენენ აგრეთვე ამიერკავკასიური მცურავი (Elaphe hohenackeri), კავკასიური გველგესლა (Pelias kaznakovi) და სხვ. მრავალი სახეობა მოწყვლადია მსოფლიო არეალის ფარგლებში.

ფრინველები

საქართველოში გვხვდება ფრინველთა 300-ზე მეტი სახეობა. მიგრირებადი სახეობებისთვის მნიშვნელოვანი დასასვენებელი და დასაზამთრებელი ადგილებია კოლხეთის დაბლობი (სანაპირო ზოლისა და პალიასტომის ტბის ჩათვლით) და ჯავახეთის ზეგნის ტბების სისტემა. საქართველოში გავრცელებული ფრინველებიდან 3 კავკასიის ენდემს წარმოადგენს: კავკასიური როჭო (Tetrao mlokosiewiczi), კავკასიური შურთხი (Tetraogalus caspius) და კავკასიური ყარანა (Phylloscopus lorenzi).

ძუძუმწოვრები

წვრილი ძუძუმწოვრები

საქართველოში გავრცელებულია წვრილი ძუძუმწოვრების ოთხი რიგის 79 სახეობა: მწერიჭამიები - 10 სახეობა, ხელფრთიანები - 29 სახეობა, მღრღნელები - 39 სახეობა და კურდღლისნაირები - 1 სახეობა. წვრილი ძუძუმწოვრებიდან აღსანიშნავია კავკასიის ენდემური სახეობები, როგორიცაა: Sorex caucasica, Sorex volnuchini, Talpa caucasica, Neomis schelkovnikovi, Sicista caucasica, Sicista khlukhorica, Sicista kazbegica, Prometheomys schaposchnikovi Chionomys gud და სხვა. არაენდემური სახეობებიდან აღსანიშნავია Suncus etruscus, Sciurus anomalus, Allactaga elater, Rhinolopus euriale, Rhinolopus mehelyi, Myotis emarginatus და სხვა. გარდა ზემოთ აღნიშნულისა, საქართველოში გვხვდება ინტროდუცირებული სახეობები (Sciurus vulgaris, Myocastor coypus, Ondatra zibethicus).

მსხვილი ძუძუმწოვრები

საქართველოში გავრცელებულია მსხვილი ძუძუმწოვრების სამი რიგის - მტაცებლების, წყვილჩლიქოსნების, ვეშაპისნაირების - 30 სახეობა. XX საუკუნის 20-იანი წლებიდან დაიწყო მსხვილ ძუძუმწოვართა არეალებისა და რიცხოვნობის კატასტროფული შემცირება. ამჟამად მრავალი მათგანი გაქრობის საფრთხის წინაშეა. ჯიქისა და ზოლიანი აფთრის მხოლოდ ერთეული ეგზემპლარებიღა შემორჩა. მთლიანად გაქრა ქურციკი და ნიამორის სამხრეთი (თრიალეთის ქედის) პოპულაცია. მსხვილ ძუძუმწოვრებს შორის აღსანიშნავია ორი სხეობის ჯიხვი: : Capra cylindricornis და C. caucasuca, რომლებიც კავკასიის ენდემებს წარმოადგენენ.
წყარო

ზომიერი სარტყლის სტეპები

 სტეპის (ველი) ბიომი ყველაზე თვალსაჩინოდ ევრაზიაშია გამოხატული. იგი გადაჭიმულია უნგრეთიდან მონღოლეთის ჩათვლით (7500 კმ-ზე). ამერიკის ვრცელ ტერიტორიაზე წარმოდგენილი სტეპები პრერიების სახელწოდებით არიან ცნობილი. სამხრეთ ნახევარსფეროში ვხვდებით სტეპების ანალოგებს, სახელდობრ, სამხრეთ ამერიკაში პამპებს, ავსტრალიაში – პრერიების ტიპის სტეპებს, ახალი ზელანდიის მარცვლოვნებით გაბატონებულ ფიტოცენოზებს ტუსოკებს უწოდებენ, სამხრეთ აფრიკისას – ველდებს. სტეპები ორივე ნახევარსფეროს ზომიერი კლიმატის (ძირითადად 400 -600 ) ქვეყნებშია წარმოდგენილი. ეს ბიომი, ზოგადად, სუბარიდულ ბიომთა რიცხვს მიეკუთვნება.ნალექების წლიური საშუალო რაოდენობა აქაც 400–800 მმ-ს შორის ცვალებადობს. მაგრამ ნალექები მოდის მთელი წლის განმავლობაში წვიმებისა და თოვლის სახით. მკვეთრად კონტინენტური კლიმატის ქვეყნებში ტენის რაოდენობა უახლოვდება ბიომისaთვის დამახასიათებელ მინიმუმს (200–300 მმ). ამ შემთხვევაში სტეპები ნახევრად უდაბნოებში გადადიან (ჩრდილოეთ ყაზახეთი, ცენტრალური აზია). ბიომში იანვრის საშუალო ტემპერატურა ფართო ამპლიტუდებში – 00 -დან მინუს 300 -მდე ცვალებადობს, ივლისისა – პლუს 200–240 შორის. გვალვიანი ზაფხული იშვიათია.158 მდიდარი ბალახოვანი საფარი, ზაფხულის მშრალი მეორე ნახევარი და ცივი ზამთარი ხელს უწყობს ნიადაგში ჰუმუსის დიდი რაოდენობით დაგროვებას (სტეპები ყველა ბიომს შორის გამოირჩევა ყველაზე ნაყოფიერი ნიადაგით). აღმოსავლეთ ევროპის სტეპებში ჰუმუსის შემცველი, შავად შეფერილი ნიადაგის საფარი 170 სმ აღწევს. მშრალი რაიონების სტეპები მოკლებულია ჰუმუსის ნივთიერებებს, ამიტომ ბიომის ამ ნაწილში წაბლა ნიადაგებია გავრცელებული (თუმცა, ჰუმუსის შრე აქაც საკმაოდ მასშტაბურია – 60–70 სმ).ს მცენარეთა სასიცოცხლო ფორმებიდან სტეპებში გაბატონებული მდგომარეობა უკავიათ მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეებს, ჭარბობს მკვრივკორდიანი მარცვლოვნები, შემდეგ – ნაირბალახოვნები (ავშანი, ფარსმანდუკი და სხვ.). მცენარეებს ფესვთა სისტემა ძლიერად აქვთ განვითარებული და მიწისზედა ნაწილს აღემატება. სტეპებისათის დამახასიათებელია ხანმოკლე განვითარების ერთწლოვანი მცენარე–ეფემერები და ბოლქვიანი მრავალწლოვანი ეფემეროიდები. სტეპებში აქა-იქ გვხვდება ქონდარა ნუში, ასეთივე ბალამწარა, გრაკლა, ნახევრად ბუჩქები – ყარღანი, ავშანი, ასევე ხავსები, მღიერები, სოკოები. სტეპებში ხემცენარეთა არარსებობა აიხსნება ზაფხულობით ნიადაგში წყლის ნაკლებობით, გვალვიანი წლების სიხშირით. სავანების მსგავსად, სტეპების ძირითადად მარცვლოვან მცენარეთა ყუათიანი მიწისზედა ორგანოები საუკეთესო საკვები ბაზაა სხვადასხვა ფიტოფაგისათვის. ისტორიულ წარსულში აქ იკვებებოდნენ ჩლიქოსანთა (ბიზონები, გარეული ცხენები, ანტილოპები) ურიცხვი არვეები. ძუძუმწოვრებიდან აღსანიშნავია რიზოფაგები (იკვებებიან მცენარის მიწისქვეშა ორგანოებით). ასეთებია: მინდვრის თაგვები, ბრუცა, თრიები, ომანები, მემინდვრიები, ზაზუნები, მიწის კურდღელი. მათ მიერ გათხრილ სოროებში სახლდება ზოგიერთი ქვეწარმავალი და ფრინველი. რიზოფაგებს მიეკუთვნება მწერთა არაერთი სახეობა. მიწის ზემოთ მცხოვრები ძუძუმწოვრებიდან ფრიად დამახასიათებელია ანტილოპა საიგა, მგელი, მელა, კურდღელი, ფრინველებიდან – სავათი, სარსარაკი, ველის არწივი, კაკაჩა, ტოროლები, ქვეწარმავლებიდან – ველის გველგესლა, ხვლიკები. მწერები სტეპების ცხოველთა ბიომასის 95%-ს შეადგენენ. ამჟამად სტეპის ზონა ადამიანს ინტენსიურად აქვს ათვისებული კულტურული მარცვლოვნებით. შესაბამისად, ეს ბიომი კაცობრიობის ძირითადი „პურის ბეღელია“.

ტუნდრა

რუკა

ეს ბიომი წარმოდგენილია დედამიწის ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს სუბარქტიკულსა და, ნაწილობრივ, არქტიკულ სარტყლებში. უკავია მაღალი (63 –67 გრადუსიანი ) განედები. სამხრეთ ნახევარსფეროში ამ ბიომს არ ვხვდებით.
ტუნდრისთვის დამახასიათებელი და არსებითია მოკლე და მშრალი ზაფხული.
ყველაზე მძიმე ვითარებაა არქტიკულ რეგიონებში , სადაც ტემპერატურა 4 ° C (დაახლოებით 40 ° F) მერყეობს შუა რიცხვებში ზამთარში -32 ° C (-25 ° F). Alpine tundra აქვს უფრო ზომიერი კლიმატი : ზაფხული გრილი, ტემპერატურა, მერყეობს 3-დან 12 ° C (37 to 54 ° F), ზამთარი  ტემპერატურა იშვიათად დაეცემა -18 ° C (0 ° F)  ქვემოთ.. წაყინვები ხდება ზაფხულის თითქმის ნებისმიერ დროს. ნალექები  მცირეა – ცვალებადობს 150–200 მმ–ს შორის, იშვიათად აღწევს 300 მმ-ს. შესაბამისად, თხელია თოვლის საფარი – 10–50 სმ. თოვლის საფარი ნარჩუნდება 260-300 დღის განმავლობაში, ხშირია ქარბუქი. თოვლის უკმარობა განაპირობებს ნიადაგის მრავალწლოვან მზრალობას. აღმოსავლეთ ციმბირში მზრალი გრუნტის სისქე 600 მ-ს აღწევს, ევროპაში – 20–60 მ-ს. ტუნდრისთვის ფრიად სპეციფიკურია ზაფხულის ხანგრძლივი პოლარული დღე, ზამთარში, პირიქით, 24 საათიანი პოლარული ღამე ისადგურებს. მკაცრი გარემო პირობები ზღუდავს ბიომის ბიომრავალფეროვნებას. ყვავილოვანი მცენარეების რიცხვი 200–300 სახეობას არ აღემატება, სამაგიეროდ, ხავსებისა და მღიერების რაოდენობა 800-მდე სახეობას აღწევს. აქაურობა მოკლებულია ტყეს. ტანმაღალი ხემცენარეები ვერ ხარობენ მოკლე სავეგეტაციო პერიოდისა (3–3,5 თვე) და ძლიერი სუსხიანი ქარების გამო. მერქნიანი მცენარეები გამოირჩევიან ტანმორჩილობი- თა (ნანიზმი; ბერძნ. nannos - ქონდარა) და მარადმწვანეობით (ესაჭიროება ხანგრძლივი ფოტოსინთეზი). მათ მიეკუთვნება არყისა და ტირიფის ქონდარა სახეობები, მარადმწვანეა წითელი მოცვი. ჭარბობს მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეები (ყაყაჩო, ქუდუნა, ქვატეხია). დამამტვერიანებელ მწერთა ღარიბი ფაუნის გამო, მრავალი ყვავილოვანი მცენარე დიდი ზომის, კაშკაშა ფერის ყვავილებს ივითარებს (ანალოგიურ სურათს ვხედავთ მაღალმთაში, მათ შორის კავკასიის მაღალმთიანეთში). ტუნდრაში ღარიბია ცხოველთა სამყაროც, დამახასიათებელია: თეთრი დათვი, ლემინგები, პოლარული მელა, პოლარული კურდღელი, ჩრდილოეთის ირემი, გამყინვარების ტიპური რელიქტი – ხარვერძი. ფრინველთა უმეტესობა გადამფრენია, წყლის მოყვარულები ფრინველთა ბაზარს აწყობენ. ბიომში ძალიან იშვითად იჭრებიან ქვეწარმავლები და ამფიბიები. ცხოველთა უმრავლესობა ზამთარში გადადის ანაბიოზის მდგომარეობაში, ბევრი მიგრირებს თბილ ქვეყნებში ან ტაიგის ზონაში. მთელი წლის განმავლობაში აქტიურობით გამოირჩევიან ლემინგები (ადგილობრივი ეკოლოგიური კვებითი ჯაჭვის მთავარი რგოლი), ზოგიერთი მემინდვრია, თეთრი კურდღელი, თეთრი მელა, გნოლთეთრა (ტუნდრის როჭო), ტუნდრის გნოლი, პოლარული ბუ, თეთრად შეფერილი ტუნდრის მგელი (ცხოველთა თეთრი შეფერილობა გარემოსთან შეგუების – კამუფლაჟის გამოვლინებაა). ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერი სარტყლის მაღალმთიანეთი, კერძოდ, ალპური სარტყელი (მათ შორის კავკასიის ალპური სარტყელი) თავისი ცოცხალი ორგანიზმებით და, განსაკუთრებით, გარემოსთან შეგუების ხერხებითა და საშუალებებით, ტუნდრის ანალოგია. ტუნდრის ზონაში მცხოვრები ადამიანის მოსახლეობის ძირითადი საქმიანობა მეირმეობა, მეთევზეობა, ძვირფასბეწვიან და ზღვის ცხოველებზე ნადირობაა. ექსტრემალური გარემო პირობების გამო ტუნდრაში ადამიანის პოპულაციის რიცხობრიობა მცირეა, შესაბამისად, მისი ზემოქმედება ადგილობრივ ეკოსისტემაზე ფრიად შეზღუდულია.





















სურათები

ტაიგა

დედამიწის ყველაზე დიდი ბუნებრივი ზონაა, მას ხმელეთის 11% უკავია. განედურად ვრცელდება 50 –65 გრადუსიან  განედებს შორის. ტაიგის ტყეების ზონაში ხანგრძლივი (6 თვე და მეტი) ზამთარი იცის. ხანმოკლე, გრილი ზაფხული ფართოფოთლოვანი ტყეების განვითარების (ვეგეტაციის) შესაძლებლობას არ იძლევა. ამიტომ, ფოთლები – წიწვები – ნემსისებურია (წიწვფოთლიანობა). ბიომის აღმოსავლეთში (აღმ. ციმბირი, ქ. ვერხოვიანსკთან) მდებარეობს ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს სიცივის პოლუსი (ტემპერატურის აბსოლუტური მინიმუმი – 700 -მდე ეცემა). ამავე რაიონში ზაფხულის ტემპერატურა 350 აღწევს. ბიომის ფარგლებში ნალექები წლიური საშუალო რაოდენობა 400–500 მმ-ია, რაც ზამთარში თოვლის საკმაოდ მძლავრი საბურველის წარმოქმნას უწყობს ხელს. ბიომის ჩრდილოეთში ნიადაგის მზრალობა იწვევს მასობრივ დაჭაობებას. ტაიგის ტყის ზედა იარუსში გაბატონებულია 1–2, იშვიათად 3 სახეობა. ევრაზიაში ტაიგის ტყეებს ქმნიან ნაძვი, სოჭი, ფიჭვი, ზოგჯერ, ლარიქსი. მათთან შერეულია წვრილფოთლოვანი ხეები – არყი, ვერხვი და ტირიფი. ტაიგისათვის დამახასიათებელია პირველი იარუსის მაღალი ხეები, მეორე იარუსის დაბალი ხეები (არყი, ვერხვი), ბუჩქები (მეტწილად მოცვები), ბალახებით, განსაკუთრებით კი ხავსებითა და მღიერებით დაფარული ნიადაგი.161 ტაიგის ხემცენარეებს ვნებენ წიწვჭამია და მერქანჭამია მწერები. ამ უკანასკნელიდან აღსანიშნავია ნაძვის დიდი ლაფანჭამია (Dendroctonus micans). ეს მწერი გასული საუკუნის 60-იან წლებში ციმბირიდან საქართველოში შემოტანილ ხის გაუქერქავ მორებს შემოჰყვა, აქედან ბუნებაში გავრცელდა და დიდი ზიანი მიაყენა ქვეყნის წიწვოვან ტყეებს. ტაიგის ფრინველთა მოსახლეობის 70% გადამფრენია. ადგილზე მოზამთრე ფორმებს მიეკუთვნება ნისკარტმარწუხა, მეკედრია, დიდი ზომის სოღო და ჟრუნი. ძუძუმწოვრებიდან დამახასიათებელია ციყვი და მფრინავი ციყვი, ბურუნდუკი, თეთრი კურდღელი, ცხენირემი, დედოფალა, ძვირფასი ბეწვის მქონე სიასამური და ყარყუმი. ჭაობების სიმრავლე განაპირობებს სისხლისმწოველ მწერთა (კოღოები, მოსკიტები) სიმრავლეს. ადამიანის ენცეფალიტის ვირუსის გადამტანია ტკიპა Ixodes persulcatus. ტაიგა – დედამიწის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი ბიომი დიდ ზეგავლენას ახდენს გარემოზე (მაგ., ატმოსფეროში C02 და O2 -ის ბალანსის შენარჩუნებაზე). ეს ბიომი ადამიანისთვის საჭირო მერქნის ყველაზე დიდი მარაგის შემცველია დედამიწაზე. მსოფლიოში დამზადებული მერქნის 70% ტაიგაზე მოდის. დიდი რაოდენობით მოიპოვება და მზადდება ვიტამინებით მდიდარი კენკრა. მასშტაბურია ძვირფასბეწვიანი ცხოველების რეწვა. სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებით დაფარულია ზონის მხოლოდ 1–10% (რაიონების მიხედვით). ადამიანის (ანთროპოგენური) ფაქტორი ტაიგის ტყეების მასობრივ გაჩეხვაში გამოიხატება. მთის შუა სიმაღლებრივ საფეხურზე, მათ შორის კავკასიაში, გავრცელებულია ტაიგის ანალოგი – წიწვოვანი ტყის სარტყელი. ისინი, ფიზიონომიურად და სახეობრივი შემადგენლობით მსგავსნი არიან, ამიტომ შესაძლებელია ამ ორი ფიტოცენოზის ნათესაურ (ფილოგენეტიკურ) კავშირზედაც საუბარი.

ზომიერი სარტყლის ფართოფოთლოვანი (ზაფხულმწვანე) ტყეების ბიომი

ზაფხულმწვანე ტყეები ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ძირითადად 40 – 60 გრადუსიან განედებს შორის არიან წარმოდგენილები. ნალექების წლიური საშუალო რაოდენობა ოკეანური კლიმატის ქვეყნებში შეადგენს 1000– 1500 მმ–ს, კონტინენტთა სიღრმეში – უფრო ნაკლებია. ნალექები მოდის წელიწადის ოთხივე დროს. მერქნიან მცენარეთა ვეგეტაციისათვის, ნალექების საკმაო რაოდენობასთან ერთად აუცილებელია დადებითი თბური რეჟიმი 4–5 თვის განმავლობაში. მკაფიოდ არის გამოხატული წელიწადის 4 დრო. ზამთრის არცთუ ძალიან მკაცრი კლიმატური პირობები განაპირობებენ მცენარეთა ვეგეტაციის დროებით შეწვეტას (ფოთოლცვენას). ოკეანისპირა ქვეყნებში, კოლხეთის მსგავსად, ზამთარი თბილია (ყველაზე ცივი თვის ტემპერატურა ცვალებადობს 20 C და მინუს 50 C შორის). ასეთ პირობებში მხოლოდ ბუჩქები ინარჩუნებენ მარადმწვანეობას. ფართოფოთლოვანი ტყეების ქვეშ წარმოიქმნება მურა (წაბლა) და ყომრალი (რუხი) ნიადაგები. ნიადაგზე ნაცვენი ფოთლები ტყის სოლიდურ მკვდარ საფარს წარმოქმნიან. ამ უკანასკნელის დეტრიტოფაგებით გადამუშავების გამო ნიადაგში ჰუმუსის საკმაოდ მძლავრი შრე ფორმირდება. ზაფხულმწვანე ტყეების ყველაზე თბილ, ნალექებით მდიდარ რაიონებში (მაგ., კოლხეთი, ლენქორანი, ჩრდილოეთი პირინეები) მინერალებით ჭარბად დაშლის შედეგად წარმოიქმნება წითელ – და ყვითელმიწა ნიადაგები. ზაფხულმწვანე ტყეებში სითბოსა და ტენის ოპტიმალური შეფარდება საშუალებას აძლევს ბალახოვან და, განსაკუთრებით, მერქნიან მცენარე- ებს განივითარონ ფართო საასიმილაციო ზედაპირი – ფოთოლი. სწორედ აღნიშნულის გამო, ეწოდება ბიომს „ფართოფოთლოვანი ტყე“. საკმაოდ უხვი ნალექი მცენარის ფართო ფოთოლს ინტენსიური ტრანსპირაციის საშუალებას აძლევს. ადგილობრივი ტყეები, ჩვეულებრივ, შეზღუდული რაოდენობის (1–3) გაბატონებული ხემცენარეებისაგან შედგება (ტყეთა მონოდომინანტური და ოლიგოდომინანტური ფორმაციები). წიფლისა და მუხის სახეობები, ჩვეულებრივ, მონოდომინანტურ ტყეებს ქმნიან, გამონაკლისია მხოლოდ ნალექუხვი რაიონები (აღმოსავლეთი აზია, აშშ–ის აპალაჩის მთების რაიონი, კოლხეთი), სადაც ტყეთა პირველი იარუსის ხეთადგომაში 4–5 სახეობა (კოლხეთი), ზოგჯერ 10–20 (აღმ. აზია) სახეობა მონაწილეობს. ფართოფოთლოვან ტყეებში კარგად არის გამოხატული პირველი და მეორე იარუსის შემქმნელი ხემცენარეები, ბუჩქნარი და ბალახოვანი საფარი (მათ შორის, ადრე გაზაფხულზე მოყვავილე ეფემერები და ეფემეროიდები), ლიანები და ეპიფიტები კი მცირერიცხოვანია. 160 ნაყოფიერი ნიადაგი და საკვებით მდიდარი ტყის ნიადაგის ზედა ფენა განაპირობებს ზაფხულმწვანე ტყის ფაუნის სიმდიდრეს. ტროპიკული ტყეებისაგან განსხვავებით, ფართოფოთლოვან ტყეებში ცხოველები ძირითადად ან ნიადაგისპირა ფენაში, ანდა ნიადაგში ცხოვრობენ, პირიქით, ღარიბია მეხეური ფაუნა (გამონაკლისია კვერნა, ტყის კატა, ფოცხვერი, ციყვი და სხვ.). ფრინველები ტყის ყველა იარუსში ბუდობენ. მწვანე მასის სიმდიდრე მწერთა ბევრ სახეობას იზიდავს. ძალიან მდიდარია ნიადაგის მკვდარ საფარში მცხოვრები მცირე ზომის ცხოველები და მკვდარი საფრის მომხმარებლები (რედუცენტი – დეტრიტოფაგები). ასეთებია: მწერები, ჯავშნიანი ტკიპები, ნიადაგის ჭიაყელები, თხუნელები და სხვ., ასევე სოკოები და მიკრორგანიზმები. ყველაფრისმჭამელებია (ევრიფაგია) დათვი და გარეული ღორი, ფართო კვებითი სპეციალიზაცია ახასიათებს ბევრ ფრინველს, ზოოფაგებია ქორი, ბუ და სხვ. ორნოთოფაუნის მეტი წილი გადამფრენია. ფრინველთა ფაუნის სახეობრივი შემადგენლობა ხშირად განსაზღვრავს ზაფხულმწვანე ტყეების ცხოველთა მოსახლეობის (ზოოცენოზი) იერსახეს. ზაფხულმწვანე ტყეების ბიომი, გლობალური მასშტაბით, ადამიანით ყველაზე მეტად არის დასახლებული. ამიტომ, ცხადია, ფართოფოთლოვანმა ტყეებმა მნიშვნელოვანი ანთროპოლოგიური ზეგავლენა ჯერ კიდევ ადრე შუა საუკუნეებში განიცადეს (უწინარესად ეს ევროპას ეხება). ტაიგა დედამიწის ყველაზე დიდი ბუნებრივი ზონაა, მას ხმელეთის 11%